Tweede opinietekst begraafplaats Kwakkelstraat

Jan Van den Berghe, eveneens Taxandrialid, is als ecoloog in 2020 aangezocht door de stad Turnhout om mee te schrijven aan een subsidiedossier ‘Natuur in je buurt’, waarmee de Vlaamse overheid lokale overheden of andere doelgroepen ondersteunt om meer natuur in de urbane omgeving te ontwikkelen. De Vlaamse overheid heeft dat dossier ook gevaloriseerd. Ook Jan schreef onderstaande opinie in eigen naam.

Laat me beginnen met een eerlijke bekentenis: ik heb geen enkele band met de begraafplaats Kwakkelstraat. Ik ben een inwijkeling in deze stad en ken helemaal niemand die er begraven is. Ik kijk dus zonder veel emotie. Dat is een tekortkoming: begraafplaatsen zijn bij uitstek plekken van emotie. Dat blijkt: nu de plannen bekendgemaakt zijn, laait de emotie hoog op. Laat ons eens wat grondiger kijken.

Eerst even terug naar de emotie. Emotie gaat over betrokkenheid. De betrokkenheid bij een begraafplaats zit in het weten van de aanwezigheid. Ons geliefde familielid is niet meer, maar is daar nog aanwezig. Mensen gaan op bezoek naar een graf, eerst vaak, dan wat minder vaak, dan nog jaarlijks en tenslotte zelden of nooit meer. Dat is ook zichtbaar op de Kwakkelstraat. Er komen nog mensen, maar ze zijn eerder schaars. Dat heeft niet alleen met tijd te maken, maar ook met de veranderde kijk op herinnering. Herinnering is vandaag veel eenvoudiger dan vroeger: talrijke dragers van informatie (foto’ s, film, tekst, …) houden onze overleden geliefden veel dichter bij ons dan een graf op een begraafplaats. Meer en meer mensen worden gecremeerd en het aantal graven (ook urnengraven) op naam neemt af. Het belang van begraafplaatsen wordt op zich kleiner en kleiner. Het emotionele belang van oude begraafplaatsen die niet meer in gebruik zijn, neemt al helemaal af. De eerste vraag is dus of je een ruimte van enkele hectares waarvan het gebruik verdwenen is tot in de eeuwigheid ongebruikt moet laten liggen, is dan ook echt aan de orde. Dat er vandaag een emotionele reactie op de verandering is, is erg normaal (verandering roept altijd emotie op), maar wie objectief voorbij die snelle emotie kijkt, kan alleen vaststellen dat deze begraafplaats haar plaats in de emotionaliteit van mensen snel verliest of ze al kwijt is.

Die vaststelling doet niets af aan de potentiële erfgoedwaarde van een begraafplaats, dus ook die van de Kwakkelstraat. De stad heeft dan ook zeer terecht de opdracht gegeven aan een gespecialiseerd bureau in funerair erfgoed om de erfgoedwaarde van het geheel en van de individuele grafzerken te bepalen. Het spreekt voor zich dat de resultaten van dat onderzoek zullen meegenomen worden in de verdere beslissingen. Ik ben zelf geen kenner, maar ook ik merk uiteraard een aantal monumentale grafmonumenten van enige leeftijd op, net zoals een boeiende padenstructuur op kassei, het centrale monument, de oorlogsgraven, enz. Ik merk ook heel veel doorsnee grafzerken op en al helemaal een tweedeling waarbij het tweede deel nauwelijks of geen erfgoedwaarde bezit. Is erfgoedwaarde erg persoonlijk? Dat zal wel, maar als een overheid nooit iets kan doen tenzij niemand, echt niemand aan het bestaande waarde hecht, dan kan er niets meer. Daarom is objectivering door deskundigen noodzakelijk. En in deze en zonder vooruit te lopen op de resultaten van het onderzoek denk ik dus dat het verdict zal zijn dat er zeker erfgoedwaarden aanwezig zijn die best gerespecteerd worden, maar het geheel een Père Lachaise-status toekennen, lijkt me weinig realistisch.

En dan volgt de logische vraag: wat nu? Wat moet je met die ruimte?

Ik ben een mens uit het natuurbehoud en ook daar voeren we zeer regelmatig diepgaande discussies over de rol van erfgoed in het natuurbehoud. Recent nog: moet je grachten die aantoonbaar gegraven zijn in de veertiende eeuw en dus een hoge erfgoedwaarde hebben, bewaren als je weet dat ze in deze tijden van snelle klimaatverandering water afvoeren, terwijl we net water in de gebieden moeten houden, niet enkel voor de directe natuurdoelen, maar ook voor hogere grondwaterstanden, voorkomen van overstromingen bij piekdebieten, voorkomen van drinkwatertekort, enz.? Of ook, kan je in een beschermde archeologische zone bosontwikkeling verbieden omdat de wortels van de bomen de gelaagdheid van sporen uit het neolithicum zouden kunnen wijzigen als je weet dat we voor biodiversiteit en klimaat veel meer bos nodig hebben? Complexe discussies, waarbij veranderende maatschappelijke noden rond klimaat en biodiversiteit meer en meer andere waarden (zoals erfgoed) naar de achtergrond dreigen te verbannen.

Die veranderende maatschappelijke noden spelen hier ook. De omgeving van de Kwakkelstraat is intensief bewoond met nauwelijks een strookje groen, laat staan een wat ruimere ruimte voor natuur. Zou de begraafplaats daar niet ideaal voor zijn? Alle onderzoek wijst uit, al vele jaren en nu nog versterkt door de nood aan klimaatmaatregelen, dat een groene natuurruimte bijdraagt aan de fysieke en mentale gezondheid van mensen, dat een groene ruimte belangrijke effecten heeft op de directe klimatologische leefomgeving van mensen, dat het bijdraagt aan een natuurnetwerk met leefgebied voor soorten doorheen de stad (de zogenaamd groen – blauwe dooradering).

Stel nu dat we dat zouden kunnen doen met respect voor de erfgoedwaarden en voor het specifieke historische karakter van een begraafplaats? Er leven ideeën om dat waar te maken: een natuurpark, gericht op rust en contemplatie, open voor veel mensen, klimaatrobuust en biodivers met behoud, zichtbaar behoud van de grafmonumenten met erfgoedwaarden.

Ik denk dat dat kan. Ik denk dat dit een veel waardevollere toekomst is voor de begraafplaats Kwakkelstraat en voor het aanwezige erfgoed dan het simpele status quo voor even. Want niets is voor altijd.

Jan Van den Berghe